Dijital Dönüşümle Yenilenen Yurttaş Gazeteciliği

Selahattin BÖLÜKBAŞI
Üsküdar Üniversitesi, Türkiye
Yeni Medya ve İletişim Doktora Programı

GİRİŞ
İlk çağlardan beri insanlar, etraflarında olup bitenleri öğrenmek, kendi yaptıklarını da başkalarına aktarmak için çeşitli haberleşme yöntemleri kullanmışlardır. Yüksek tepelerde ateşler yakarak dumanla haberler gönderilmiş, tam tam sesleriyle iletişim kurulmak istenmiştir. Parşömenlere yazılan yazılar, kil tabletler derken insanlık, matbaanın bulunmasıyla ivme kazanmıştır. 1600’lü yıllarda gazetelerin daha düzgün basılmasıyla iletişimde ilerleme olmuştur. Daha sonra telefon, televizyon ve internetin bulunmasıyla enformasyon çağına geçilmiştir. O dönemlerde basılı yayın organları tarafından yapılmakta gazetecilik, internetin 1990’lı yıllardan sonra yaygın bir şekilde kullanılmaya başlanmasıyla haber sitelerine taşınmıştır. İnternet teknolojisinin gelişiminin sürdürmesiyle sosyal ağlarda oluşturulan platformlarda paylaşım yapılabilmesiyle insanların bu mecralarda içerikleri yalnızca tüketen değil, üreten konumuna da geçmeleri sağlanmıştır. İletişim teknolojisinde yaşanan bu gelişmeler gazetecilik mesleğinde yeni yönelimlerin doğmasına sebep olmuştur. Bunlardan birisi de yurttaş gazeteciliktir.

Yurttaş gazetecilik, iletişim teknolojisinde yaşanan gelişmelerin halkın kullanımına sunulmasıyla vatandaşlar, ellerindeki akıllı telefon veya başka bir elektronik cihazla çektikleri fotoğraf, video ya da ses kayıtlarını haberleştirerek kendi sosyal medyalarında paylaşabilmeleriyle başlayan amatör bir gazetecilik türüdür. Genel olarak amatörler tarafından yapıldığı için tartışmalı olan bu gazetecilik yönelimi hakkında akademi dünyası tam bir uzlaşı sağlayamamıştır. Üsküdar Üniversite’sinde dekanlık görevi yapmakta olan Sn. Prof. Dr. Süleyman İrvan, Birgün gazetesine verdiği röportajda yurttaş gazetecilik ile ilgili şu açıklamayı yapmıştır: “Yurttaş gazetecilik, asıl mesleği gazetecilik olmayan yurttaşların dijital iletişim teknolojileri yardımıyla haber üretim sürecine katılmalarıdır. Yaygın hale gelen kabule göre; gördüğü herhangi bir olayı kaydedip sosyal medya platformlarında yayanlar yurttaş gazeteci olarak görülüyor. Oysa yurttaşların yaptığı; olaylara tanıklık etmek ve sosyal medyaya aktarmaktır” (URL-1). 

Bu alanda önde gelen araştırmacılardan Henrik Örnebring yurttaş gazeteciliğin, henüz üzerinde anlaşma sağlanmamış bir gazetecilik türü olduğunu belirtmekle birlikte en geniş anlamda “profesyonellerin aksine amatörler tarafından yapılan habercilik çalışması” esasına dayanmakta olduğunu vurgulamıştır. Joyce Nip’e göre yurttaş gazeteci; içerik toplamak, haber ürünü görüntülemek ve bunları üretmek ile yayınlamaktan sorumlu kişidir. Seungahn Nah da yurttaş gazeteciliğin sıradan kitleden bazı marjinalleşmiş kişiler tarafından yapıldığını vurgulamaktadır.

Serena Miller, Oxford İletişim Araştırmaları Ansiklopedisi’nde yurttaş gazetecilik hakkında yazmış olduğu bölümde Bowman ve Willis, Nip, Nah, Goode, Örnebring gibi yazarların tanımlarını sıralamış ancak bu terimi ilk olarak Amerikalı yazar ve araştırmacı Jay Rosen’in kullanmış olduğunu açıklamıştır. Rosen’a göre yurttaş gazeteciliği önceden sadece izleyici olan sıradan insanların iletişim araçları sayesinde birbirlerini bilgilendirmek amacıyla yaptıkları haber veya bilgileri paylaştığı süreçtir. Yurttaş gazeteciliği üzerine çok sayıda tanım yapılmıştır.

Ancak genel olarak bu tanımlarda iki tema üzerinde yoğunlaşıldığı görülmüştür. Birinci tema: Dijital iletişim teknolojilerinin getirdiği kolaylıklarla önceleri haberi yalnızca okuyan ya da izleyen insanların artık kendilerinin de profesyonel olmasa da haber içerikleri üretebilmeleridir. İkinci tema; Basının ekonomi-politik dönüşümlerden etkilenerek güvenirliliğini kaybetmesiyle halkın habere birinci kaynaktan ulaşmak istemesi sonucu yurttaş gazetecilik doğmuştur. Albert Dzur’un Amerikan gazeteciliğinin reform hareketi olarak gördüğü yurttaş gazetecilik, demokrasinin yerine getirilmesi için vatandaşlar arasında diyaloğun yerine getirilmesini ve kamuoyunun daha fazla fikir beyan etmesini sağlayan bir oluşumdur (Davulcu, 2022: 3-5). 

Yurttaş Gazeteciliğin Başlangıcı: 
Gazetecilik ilkelerinde meydana gelen erozyonlar sonrası oluştuğu düşünülen yurttaş gazeteciliğinin yaygınlaşmasındaki en önemli faktör internet teknolojisindeki gelişmelerdir. 1991’de Tim Berners-Lee birbirine bağlı bilgisayarlardan gelen bilgileri dağıtmak için oluşturduğu yazılımla World Wide Web teknolojisini bulmuştur. Ardından bu bilgilerin dünyanın herhangi bir yerindeki web sayfalarına bağlanmasını sağlayan HTML (Hypertext Markup Language) teknolojisini geliştirmiştir. Böylece içerikler salt okunur olmaktan çıkarılıp katılımlı bir formata dönüşmüştür (Gillmor, 2004, s. 11’den Akt. Davulcu. 2022.).

Tim O’Reilly tarafından 2004’te tanımlanan Web 2.0 ise etkileşimli çevrim içi iletişime izin veren yeni bir alan oluşturmuştur (Miller, 2005, s. 2’den akt. Davulcu. 2022). Web 2.0 ile kullanıcılar sitelerdeki içeriklere ulaşmakla birlikte aynı zamanda kendileri de içerik üretebilir duruma gelmişlerdir. Web 2.0’ın ardından hızla ilerleyen internet teknolojisinde sosyal ağ kavramı oluşmuştur. Sosyal medya platformlarıyla; insanların bilgilerini ve görüşlerini internet erişimi olan herkesle paylaşması sağlanmıştır (Miller, 2005, s. 7’dan Akt. Davulcu. 2022.). Web 2.0 Yurttaş gazeteciliğin gelişip yayıldığı bir alan olan özel bir değere sahiptir.

Yurttaş Gazeteciliğin Özellikleri
-Kendi yöntemlerini kullanarak ulaştığı bilgi ve görselleri işlenmemiş bir şekilde dijital platformlarda paylaşması, büyük ölçüde vatandaşların problemlerini ele alarak çözüm için öneriler geliştirmeye çalışması, bazen çok sayıda haber kaynağına başvurması, yurttaş olma bilinciyle hareket ederek kamu yararını ön planda tutması, kâr amacı gütmeyen bir yaklaşım benimsenmesidir. Günümüzde yurttaş gazeteciler, olayları akıllı telefonlarına ya da fotoğraf makinelerine kaydederek bir içerik oluştururlar. Ancak kaydedilen bu veriler ne kurgu, montaj, perfore gibi haber yapım süreçlerinden geçer; ne de yazılan haberin editoryal bir denetimi olur. Vatandaşların kendi gayretleriyle elde ettikleri haberler, sosyal medya platformlarında paylaşılarak hedef kitleye ulaştırılır (Balel, 2009, s.76’dan Akt. Davulcu. 2022.). Yurttaş gazetecilerin paylaşımları için; X (Twitter), Youtube, Dailymotion, Facebook, Instagram, WhatsApp gibi platformlar en popüler olarak kullanılır. 

Dünyada ve Türkiye’de Yurttaş Gazeteciliği Uygulamaları
Yurttaş gazeteciliği ile anlık gelişen olayların iletişim araçlarıyla kaydedilmesi ve sosyal medya hesaplarından paylaşılması ya da ana akım medyaya gönderilerek yayınlanmasıyla bazen geleneksel medyanın haber dinamiklerine meydan okumakta bazen de yardımcı bir gazetecilik uygulaması olarak ortaya çıkmaktadır. Örneğin Endonezya’da 2004’te yaşanan tsunami felaketi sırasında ülkede olan turistler, çektikleri görüntüleri kendi sosyal medya platformlarında paylaşmışlardır. Turistlerin hazırlayıp paylaştıkları bu içeriklerden ana akım medya da yararlanmıştır (The Independent, 3 Ocak 2005’ten akt. Allan, 2019, s. 36’dan Akt. Davulcu. 2022.).

2005’te bombalanan Londra metrosunun ardından olayın tanıklarının kaydettikleri görüntüler de aynı şekilde ana akım medyada kullanılmıştır.  Yer altında amatörce çekilen videolardaki titreklik, o insanların yaşadıkları dehşeti yansıtmıştır. Bu olayın ardından BBC haber direktörü Helen Boaden, Londra’daki bombalı saldırının habercilik için bir eşik olduğunu ve haber toplama metotlarının artık değiştiğini; dışarıda birilerinin bir hikâye hakkında her zaman bizden fazlasını bildiğini söylemiştir. (Allan, 2007, s. 12-20’den Akt. Davulcu. 2022.).

Avustralya’daki orman yangınlarını drone ile çekip sosyal medya hesabından paylaşan, 11 Eylül saldırılarını görüntüleyerek web sayfalarından diğer insanlara ileten, Irak’ın işgali sırasında çektiği görüntüleri ve daha nicelerini aktaran yurttaşların yaptığı, ana akım medyanın ulaşamadığı ya da yayınlayamadığı içerikleri toplumla buluşturmuştur.

Yurttaş Gazeteciliği Uygulamalarıyla İlgili Sınıflandırma
1-Profesyonel gazetecilik yapanların gerçekleştirdiği yurttaş gazetecilik uygulamaları: herhangi bir ana akım medyada çalıştıktan sonra işi bırakan gazetecilerin ürettikleri içerikleri kendi sosyal medya mecralarında paylaşmalarıdır. Uzun yıllar ana akım medyada gazetecilik yaptıktan sonra profesyonel olarak yurttaş gazeteciliği yapan Cüneyt Özdemir örneğini verebiliriz. Youtube üzerinden hazırlayacağı haber içeriklerini paylaşmadan önce sosyal medya mecralarında duyuran Özdemir, içeriği hazırladıktan sonra bir yurttaş gazeteci gibi sahip olduğu sosyal ağlarda paylaşmaktadır. 

2-Amatörlerin gerçekleştirdiği yurttaş gazeteciliği uygulamaları. Amatörlerin gerçekleştirdiği yurttaş gazetecilik uygulamalarında “aktivist” kimliğe sahip yurttaşların içerik toplayıp yayınlamalarıdır. Ayrıca rastlantısal bir şekilde gelişen olayların içinde kalan insanların elde ettikleri görüntüleri kendi sosyal medya platformlarında paylaşmaları ya da WhatsApp ihbar hattını kullanarak ana akım medyaya ulaştırmaları, yurttaş gazeteciliği uygulamaları arasında yer almaktadır.  
WhatsApp haberciliğinde yurttaşlar tarafından elde edilip gönderilen içerikler, medya kuruluşları tarafından haber değerlerine göre seçilmekte daha sonra rutin olarak düzenlenen toplantıda seçilen içeriklerle ilgili görüşülerek içeriklerde 5N1K sorularının cevapları aranmakta, toplumun ilgisini çekecek güncel, özgün olan içerikler son olarak redakte edilerek yayına verilmektedir (İlhan, 2019, s. 80-98’den Akt. Davulcu. 2022.).  

Dünyada ve Türkiye’de Yurttaş Gazeteciliği Uygulamalarına Örnekler
OhmyNews:
OhmyNews eski bir gazeteci olan Oh Yeon Ho tarafından Güney Kore’de 2000’de kurulmuştur. “Her vatandaş bir muhabirdir” mottosuyla yola çıkan kuruluş, profesyonel gazetecilerin yanı sıra sıradan yurttaşların da oluşturdukları haber içeriklerini yayınlayan ilk haber kuruluşlarındandır. Haber içeriklerinin yarısından çoğu, yurttaş gazeteciler tarafından hazırlanmaktadır. Tam zamanlı olarak çalışmayan yurttaş gazetecilere toplanan bağışlardan ödemeler yapılmaktadır. OhmyNews’in işlettiği tartışma odalarındaki takipçilerle kurulan iletişim de katkısıyla; 2002 Güney Kore başkanlıkları seçimlerinde Roh Moo Hyun’un seçimi kazanması kolaylaşmıştır (Nah, Chung, s. 2303’ten Akt. Davulcu. 2022.).

CNN iReport
CNN iReport 2006’da yayına başlayan bir yurttaş gazeteciliği platformudur. Dünyanın her yerinden insanların içerik oluşturup paylaştığı bu platformda haberler kısıtlanmadan yayınlanmıştır. İnsanların kendi hayatlarından kesitler paylaşmalarını ya da ana akım medyalardaki haberler hakkında görüşlerini paylaşmalarını istemişlerdir. Haber yazma tekniğinden haberin kaynağına ulaşma, haberin değerini belirlenmesi ve yazılmasından yayınlanmasına kadar geçen geleneksel gazetecilik normlarını hiçe sayan bir uygulama içerisine girilmiştir. Bu sistem zaman zaman haberin sıcağı sıcağına takip edilmesi açısından çok önemli katkılar sunmuştur. Bu uygulamadan CNN de habercilik açısından faydalanmıştır (Davulcu. 2022).

Yurttaş gazeteciliği çalışmalarında yurttaşların emeklerinin sömürülmesi durumu da ortaya çıkmıştır. Geleneksel medyadaki bazı kuruluşlar tarafından bu içeriklerin bazıları sahiplenilmiş ve yayınlanmıştır. Emeğin karşılığı ödenmediği gibi aynı zamanda mevcut çalışanların bir kısmı işlerinden edilmiştir.  2011’de CNN’den bu sebeple 50 kişisinin işine son verilmiştir (Daubs, s. 55-57’ten Akt. Davulcu. 2022.). CNN iReport’un bir diğer eleştirilme konusu da sahte hesaplar üzerinden yapılan haberlerin toplumda oluşturduğu dezenformasyon olmuştur. Buna ilişkin önemli bir örnek; 2008’de Apple’ın CEO’sunun kalp krizi geçirerek acile kaldırıldığı yönünde çıkan asılsız bir haber sonrası Apple’ın hisselerinde geçici de olsa düşüş yaşanma olayıdır. Her ne kadar iReport’un eşik bekçiliği görevi kullanıcada olduğu bilinse de bu olay CNN’in güvenirliliğine gölge düşürmüştür (Allan, Thorsen, 2019, s. 16-17’ten Akt. Davulcu. 2022.). Yaşanan bu olumsuzluklar yurttaş gazeteciliğini tartışmalı hale getirmiş ve 2011’de CNN, format değiştirerek yurttaş gazetecilerin yaptıkları haberleri sosyal ağlara bağlı olarak hizmet vermeye başlamıştır. 

Öne Çıkan Bazı Yurttaş Gazetecilik Olayları
Arap Baharı
2010-2012 yıllarında, Ortadoğu ve Kuzey Afrika'da meydana gelen protesto dalgaları sırasında, bireyler sosyal medya aracılığıyla olayları canlı olarak paylaşmışlardır. Aktivist Muhammed Buazizi’nin kendisini yakmasıyla başlayan protesto hareketleri, yurttaş gazetecilerin de olayları sosyal medyalarından canlı olarak aktarmasıyla tüm dünyaya duyurulmuştur. Tunus, Mısır, Libya, Suriye, Bahreyn, Cezayir, Ürdün ve Yemen’de büyük çapta gerçekleşen protestolar, Moritanya, Suudi Arabistan, Umman, Irak, Lübnan ve Fas’ta daha küçük çapta gerçekleşmiştir. Arap baharında yalnızca Tunus’ta başarı hikayesi yazılmıştır. İktidarın değişmesine sebep olan prestolar sonrası ülkede demokratik sisteme geçilmiştir. Dünyanın olumlu bakarak destek vermeye çalıştığı Arap baharının ardından 10 yıl geçmesine rağmen işsizlik, yolsuzluk gibi problemler hala o bölgelerde devam etmektedir (URL-2).

Gezi Parkı Protestoları
Taksim Gezi Parkı’ndaki ağaçların bir kısmının kesilmesini protesto etmek amacıyla başlayan ayaklanmalar CHP Genel Başkanının parkı ziyaret etmesi ve ardından her gün bir CHP milletvekilinin parka gelerek protestoculara destek vermesiyle büyümüştür. Çadırlar kurularak geceleri de protestolara devam edilmiştir. Polisin müdahalesi sonucu protestoların şiddeti artmıştır (URL-3). Ekonominin çok büyük darbe aldığı Gezi Parkı olaylarında yurttaşların özellikle X (Twitter) sosyal medya platformunu aktif kullanarak örgütlendikleri, olay yerinden yaptıkları paylaşımlarla daha geniş kitlelerin protestolara katılmaları sağlanmıştır.

Suriye İç Savaşı: 
Suriye’de Mart 2011’de başlayan iç savaşın ardından 2020’ye dek 6’sı kadın, 9’u yabancı olmak üzere 707 gazeteci öldürülmüştür. Gazetecilik mesleğinin yapılmasının oldukça zor olduğu bu koşullarda yurttaş gazeteciler ve bazı aktivistler yaşanmakta olan olayları belgeleyebilmek adına hazırladıkları içerikleri paylaşmışlardır. Yüzlerce medya çalışanın öldürüldüğü ve esir alındığı bu bölgede yurttaş gazetecilerin paylaşımları oldukça etkili olmuştur (URL-4).

Black Lives Matter Protestoları: 
5 Mayıs 2020’de siyahi bir Amerikalı’nın polis tarafından boğularak öldürülmesiyle bağlayan protestolara katılan yurttaşların, olayların gerçekleştiği yerlerde sosyal medya araçları üzerinden yaptıkları canlı yayınlar ve içerik paylaşımları yurttaş gazeteciliğin önemli örneklerindendir (URL-5).

Hindistan Çiftçi Protestoları: 
2020 ve 2021’de Hindistanlı çiftçilerin tarım politikalarına karşı düzenledikleri protestolar; olayların tanığı olan bireyler tarafından seslerinin duyurulabilmesi için sosyal medya platformları aktif olarak kullanılmıştır. Ana akım medyaya alternatif oluşturan bu sistemle belgelenen olaylar tüm dünyanın dikkatini çekmiştir (URL-6).

2019 Hong Kong Protestoları:
2019’da Hong Kong’da suçluların iadesine ilişkin yasa tasarılarını protesto eden yüzbinlerce kişi dev gösteriler düzenlemiş, bu gösterilere katılan yurttaşlar olayları sosyal medya ve çevrimiçi platformlarda canlı yayınlar ve gönderiler aracılığıyla dünya ile paylaşmıştır (URL-7).

Covid-19 Pandemisi: 
19 Kasım 2019’da Çin’de başlayan ve 2020’nin Ocak ayında tüm dünyaya yayılan Covid-19 pandemisinde insanlar kendi deneyimlerini ve çevrelerindeki olayları paylaşarak pandeminin etkilerini ve önlemlerini belgelediler. Bu süreçte yurttaş habercilerinin paylaşımları farkındalık yaratmada etkili olmuştur (URL-8).

Ferguson Ayaklanmaları:
2014'te ABD'nin Ferguson şehrindeki polis şiddeti olayları sırasında, olayların tanıkları ve yerel sakinler sosyal medya üzerinden bilgi paylaşarak olayların görünmeyen yönlerini ortaya çıkardı.
Yurttaş gazeteciliği, olaylara dair çeşitli perspektifleri sunarak bilgiye erişimi artırır ve genellikle geleneksel medyanın ele almadığı konuları gündeme getirir.
2014’te ABD’nin Ferguson şehrinde 18 yaşında bir gencin öldürülmesiyle başlayan gösteriler şiddetlenerek polisle çatışmalara dönüştü. Olayların tanıkları ve yerel sakinler, sosyal medya üzerinden bilgi paylaşarak olayların görünmeyen yönlerini ortaya çıkarmışlardır (URL-9).

Ukrayna Protestoları (Euromaidan)
2013-2014’te Ukrayna'da Avrupa entegrasyon süreciyle ilgili kararları protesto etmek amacıyla toplanan protestocular yaşamakta olayları sosyal platformlarında paylaştılar. Yurttaş gazetecilerin yaptıkları bu paylaşımlar; geleneksel medyanın dikkatini çekti ve olayların uluslararası düzeyde geniş bir izleyici kitlesi tarafından takip edilmesi sağlandı (URL-10). Günümüzde yaşanmakta olan Rusya-Ukrayna savaşında ayrıca İsrail’in Gazze kuşatmasında yaşanan olaylar ana akım medyalar tarafından haberleştirildiği gibi savaşı yaşamakta olan bazı kişiler de zaman zaman televizyonlarına bağlanıp basının giremediği yerlerden görüntüler göstermektedirler veya sosyal mecralarından paylaşmaktadırlar.  Ancak zaman zaman Gazze’de tamamen kesilen iletişim, gazeteciliğin yapılmasına izin vermemektedir.

Venezuela Krizi 
2019’da Venezuela’da yıllardır süren ekonomik ve siyasi sıkıntılar krize dönüşmüştür. Venezuela'da patlak veren ekonomik ve siyasi kriz sırasında, yerel halk ve aktivistler olayları belgelemek uluslararası topluma duyurabilmek amacıyla sosyal medya aracılığıyla paylaşımlarda bulunmuşlardır. Bu örnekler, yurttaş gazeteciliğinin olayların anında paylaşılması, geniş bir kitleye ulaşması ve geleneksel medyanın ötesinde bilgi sağlaması açısından nasıl önemli bir rol oynadığını göstermektedir.

SONUÇ
İletişim teknolojisinde yaşanan dijital dönüşüm sonucu gazetecilik yeni bir boyut kazanmıştır. Önceleri yalnızca basım yoluyla halka iletilen haberler, sosyal ağlar sayesinde kullanıcılara anında iletilebilmektedir. İnternet ve iletişim cihazlarındaki gelişmeler gazetecilikte yeni türlerin ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Bu türlerden birisi olan yurttaş gazetecilik, sıradan insanların ellerindeki fotoğraf makinesi ya da akıllı telefonlarıyla elde ettikleri içerikleri sosyal ağlarda paylaşım yapabilmeleriyle başlamıştır. Geleneksel medyadan ayrılan profesyonel gazetecilerin yanı sıra genellikle profesyonel olmaya aktivistlerin yapmaya çalıştıkları bir gazetecilik türüdür. Önemli olaylarda rastlantısal olarak da yapılan yurttaş gazeteciliği bazen ana akım medyanın elde edemediği içeriklere sahip olabilir. Ancak akademisyenlerin tam olarak uzlaşı sağlayamadıkları bir gazetecilik türü olan yurttaş gazetecilik aslında Prof. Dr. Süleyman İrvan’ın dediği gibi olaylara tanıklık etmekten başka bir şey değildir.

KAYNAKÇA
Davulcu, E. (2022). Yurttaş Gazeteciliği. Ankara. Nobel Akademik Yayıncılık.
(URL-1). Birgün Gazetesi İnternet haber Sitesi. Erişim Tarihi: 18.11.2023 
https://www.birgun.net/haber/prof-dr-suleyman-irvan-tanik-haberciligi-tehdit-degil-firsat-218224 
(URL-2). Independent Türkçe İnternet Haber Sitesi. Erişim Tarihi: 18.11.2023
https://www.indyturk.com/node/295466/arap-baharı-10-yaşında-mert-i̇ddia-edildiği-gibi-tunusun-da-bir-başarı-hikayesi-yok 
(URL-3) Sözcü İnternet Haber Sitesi. Erişim Tarihi: 18.11.2023
https://www.sozcu.com.tr/2019/gundem/gezi-parki-olaylari-neden-ve-nasil-basladi-neler-yasandi-2-1247451/ 
(URL-4) Anadolu Ajansı. Erişim Tarihi: 18.11.2023
https://www.aa.com.tr/tr/dunya/suriyedeki-ic-savasta-707-medya-calisani-olduruldu-/1827465 
(URL-5). Birgün Gazetesi İnternet haber Sitesi. Erişim Tarihi: 18.11.2023 
https://www.birgun.net/haber/floyd-eylemlerinin-12-nci-gunu-ulke-capinda-kitlesel-eylemler-yapildi-303681 
(URL-6). Independent Türkçe İnternet Haber Sitesi. Erişim Tarihi: 18.11.2023
https://www.indyturk.com/node/321341/dünya/tüm-yönleriyle-hindistanı-ayağa-kaldıran-çiftçi-eylemleri-milyonlarca-kişiyi
(URL-7). BBC News Türkçe İnternet Haber Sitesi. Erişim Tarihi: 18.11.2023
https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-48577492
(URL-8) Wikipedia Özgür Ansiklopedi. Erişim Tarihi: 18.11.2023
https://tr.wikipedia.org/wiki/COVID-19_pandemisi
(URL-9). İştirak Dergisi. Erişim Tarihi: 18.11.2023
https://istiraki.blogspot.com/2014/08/ferguson-dersleri.html
(URL-10). Ukrayna Haber Sitesi. Erişim Tarihi: 18.11.2023
https://www.ukrhaber.com/blog/ukrayna-21-kasimda-onur-ve-ozgurluk-gununu-kutluyor/? doing_wp_cron=1699642854.2500131130218505859375